تكبّر عبارت است از حالتی كه انسان خود را بالاتر از دیگری ببیند و اعتقاد برتری خود را بر غیر داشته باشد. و فرق این با عجب، آن است كه: انسان خود را شخصی بداند، و خود پسند باشد، اگر چه پای كسی دیگر در میان نباشد، ولی در كبر، باید پای غیر نیز در میان آید تا خود را از آن برتر داند و بالاتر بیند. و این كبر، صفتی است در نفس و باطن. و از برای این صفت، در ظاهر، آثار و ثمراتی است كه اظهار آن آثار را تكبّر گویند. و آن آثاری است كه باعث حقیر شمردن دیگری و برتری بر آن گردد، مانند: خود داری كردن از همنشینی با او، یا هم خوراكی با او، یا امتناع در پهلو نشستن با او، یا رفاقت او، و انتظار سلام كردن و توقّع ایستادن او، و پیش افتادن از او در راه رفتن، و تقدّم بر او در نشستن، و توجهی با او در سخن گفتن، و به حقارت با او سخن گفتن، و پند و موعظه او را ارزش دانستن، و امثال اینها. و از جمله آثار كبر است با ناز و آهسته و دامن كشان راه رفتن. و بعضی از این افعال گاهی از حسد و كینه و ریا نیز نسبت به بعضی صادر میشود، اگر چه انسان خود را از او بالاتر هم نداند. و بدان كه: كبر از بزرگترین صفات رذیله است، و آفت آن بسیار، و گزند آن بیشمار است. چه بسیاراند از خواص و عوام كه به واسطه این مرض به هلاكت رسیدهاند. و چه بسا بزرگان دوران، كه به این سبب گرفتار دام شقاوت گشتهاند. حجاب بزرگی است كه انسان را را از رسیدن به مرتبه فیوضات، و پردهای است بزرگتر برای انسان كه مانع می شود مشاهده جمال سعادات، زیرا كه: این صفت، مانع میگردد از كسب اخلاق حسنه. چون به واسطه این صفت، انسان بر خود بزرگی میبیند، كه او را از تواضع و بردباری، و قبول نصیحت، و ترك حسد و غیبت و امثال اینها منع میكند. بلكه هیچ اخلاق بدی نیست مگر اینكه صاحب تكبّر محتاج به آن است به جهت محافظت عزّت و بزرگی خود. و هیچ صفت نیكی نیست مگر اینكه از آن عاجز است به سبب ترس از فوت برتری خود. و از این جهت آیات و اخبار در مذمت و انكار بر آن خارج از حد شمارش و یاد آوری است. خدای - تعالی - میفرماید: «یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی كُلِّ قَلْبٍ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ» 40: 35 خلاصه معنی آنكه: زنگ و چرك میفرستد خدا بر هر دل متكبری. و میفرماید: «انَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرینَ» 16: 23 یعنی: «به درستی كه خدا دوست ندارد تكبر كنندگان را». و دیگر میفرماید: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذینَ یَتَكَبَّروُنَ» 7: 146 یعنی: «بزودی بر می گردانم از آیات خود، روی كسانی را كه تكبر میورزند». و باز میفرماید: «ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَبِئْسَ مَثْوی الْمُتَكَبِّرینَ» 40: 76 یعنی: «داخل شوید در درهای جهنم، در حالتی كه مخلّد خواهید بود در آن، پس بد مقامی است مقام تكبر كنندگان». متكبرین در روز قیامت و حضرت پیغمبر - صلّی اللّه علیه و آله - فرمودند كه: «داخل بهشت نمیشود هر كه به قدر یك دانه خردل كبر در دل او باشد. و هر كه خود را بزرگ شمارد و تكبر كند در راه رفتن، ملاقات خواهد كرد پروردگار را در حالتی كه بر او غضبناك باشد». و فرمودند كه: «خداوند عالم فرموده: كبریا و بزرگی شایسته من است، و عظمت و برتری سزاوار من، هر كه خواهد در یكی از اینها با من برابری كند او را به جهنم خواهم افكند». و فرمودند كه: «در روز قیامت از آتش جهنم گردنی بیرون خواهد آمد كه دو گوش داشته باشد و دو چشم و یك زبان، و خواهد گفت كه: من موكل به سه طایفه هستم: یكی: متكبرین. دیگری: كسانی كه با خدا، خدای دیگری را خواندهاند. و سوم: كسانی كه صورت، نقش میكردهاند». و فرمودند كه: «سه نفرند كه خدای - تعالی - در روز قیامت با ایشان سخن نخواهد فرمود، و عمل ایشان را پاك نخواهد ساخت، و عذاب دردناك از برای ایشان خواهد بود: پیر زناكار، و پادشاه ستمگر، و متكبر بیخبر». و نیز از آن حضرت روایت شده است كه: «بد بندهای است بندهای كه تكبر كند و از حد خود تجاوز نماید، و پروردگار قاهر بلند مرتبه را فراموش كند. و خداوند كبیر متعال را فراموش نماید. و بد بندهای است بندهای كه به سهو و سرگرمی بیهوده بگذراند و گورستان و پوسیدن بدنها را در آنجا فراموش كند». و نیز از آن جناب روایت شده است كه: «دشمنترین شما به سوی ما، و دورترین شما از ما در روز آخرت، پرگویان، نازك گویان و متكبراناند». و فرمودند كه: «متكبرین را در روز قیامت محشور خواهند كرد به صورت مورچههای كوچك، كه به جهت بیقدری كه در نزد خدا دارند پایمال همه مردم خواهند شد». و فرمودند كه: «در جهنم وادی ای است كه او را هبهب گویند و بر خدا ثابت است كه هر جبار متكبری را در آن جای دهد». و از كلام عیسی بن مریم است كه: «همچنان كه گیاه در زمین نرم میروید و بر سنگ سخت نمیروید، همچنین دانائی و حكمت جای میگیرد در دل اهل تواضع و فروتنی و جای نمیگیرد در دل متكبر. نمیبینید كه هر كه سر میكشد و سر خود را بلند میكند كه به سقف رسد، سقف سر او را میشكند؟ و هر كه سر خود را به زیر افكند، سقف بر سر او سایه میافكند و او را میپوشاند؟». زمانی كه رحلت حضرت نوح - علیه السّلام - فرا رسید فرزندان خود را طلبید و گفت: شما را به دو چیز امر میكنم و از دو چیز منع میكنم: منع میكنم از شرك به خدا و كبر. و امر میكنم به گفتن «لا اله الا الله و سبحان الله و بحمده». و روزی كه حضرت سلیمان بن داود - علیهما السلام - امر كرد كه: مرغان و جن و انس بیرون آیند، پس بر بساط نشست و دویست هزار نفر از بنی آدم و دویست هزار نفر از جنّیان با او بودند و چه بسیارط او به قدری بلند شد كه صدای تسبیح ملائكه را در آسمانها شنید سپس این قدر میل به پستی كرد كه كف پای او به دریا رسید پس صدائی بلند شد كه كسی میگوید: اگر در دل صاحب شما به قدر ذرهای كبر میبود او را به زمین فرو میبردند بیشتر از آنچه بلند كردند او را». و از حضرت امام محمد باقر - علیه السّلام - روایت شده است كه: «از برای متكبرین، در جهنم وادی ای است كه آن را «سقر» نامند و از شدت حرارت خود به خدا شكایت كرد و اجازه خواست كه یك نفس بكشد، وقتی نفس كشید، از نفس او جهنم سوخت». و فرمود كه: «متكبرین را در روز قیامت به صورت مورچگان محشور خواهند كرد و مردم ایشان را پایمال خواهند نمود تا خدا از حساب بندگان فارغ شود». و فرمود كه: «هیچ كس نیست كه تكبر كند مگر اینكه در خود پستی میبیند، - كه میخواهد تكبر آن را بپوشاند -». و فرمود كه: «دو ملك در آسمان هستند كه موكل بندگاناند كه هر كه تواضع كند او را بلند مرتبه كنند، و هر كه تكبر نماید او را پست مرتبه نمایند». و فرمود كه: «ستمگر ملعون، كسی است كه به حق جاهل باشد و مردم را حقیر شمارد». و فرمود كه: «هیچ بندهای نیست مگر اینكه او را حكمت و دانائی است. و ملكی است كه نگاه میدارد آن حكمت را از برای او. پس اگر تكبر كرد میگوید: ذلیل شو، كه خدا تو را ذلیل گردانید، پس او در پیش خود از همه كس بزرگتر، و در نظر مردم از همه كس كوچكتر میشود. و اگر تواضع و فروتنی نمود میگوید: بلند مرتبه شو كه خدا تو را بلند كرد، پس او در دل خود از همه كس كوچكتر میشود و در چشم مردم از همه كس بلندتر میگردد». اقسام تكبر و درجات متكبرین بدان كه تكبر به سه قسم است: اول آنكه: تكبر بر خدا كند، همچنان كه نمرود و فرعون كردند. و این بدترین انواع تكبر، بلكه اعظم افراد كفر است. و سبب این، محض جهل و سركشی است. و به این قسم خدای - تعالی - اشاره فرموده كه: «إِنَّ الَّذینَ یَسْتَكْبِروُنَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ» 40: 60 یعنی: «به درستی كه: كسانی كه تكبر و گردنكشی از بندگی من مینمایند به زودی داخل جهنم می شوند، در حالتی كه ذلیل و خوار باشند». دوم آنكه: بر پیغمبران خدا تكبر كند و خود را از آن بالاتر داند كه انقیاد و اطاعت ایشان را كند، مانند: ابو جهل و امثال اینها. و ایشان كسانی بودند كه میگفتند: «أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا» 6: 53 یعنی: «آیا اینها را خدا منّت گذارد و پیغمبر كرد در میان ما؟». و میگفتند: «أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا» 23: 47 یعنی: «آیا ما ایمان بیاوریم از برای دو انسان مانند ما؟». و میگفتند: «إِنْ أَنْتُمْ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنا» 14: 10 یعنی: «نیستید شما مگر بشری مانند ما». و این قسم نیز نزدیك تكبر به خدا است. سوم آنكه: اینكه تكبر بر بندگان خدا نماید، كه خود را از ایشان برتر بیند و ایشان را در كنار خود پست و حقیر شمارد. و این قسم اگر چه در زشتی، از قسم اول كمتر باشد، اما این نیز از هلاك كننده های بزرگ است. بلكه چه بسیار باشد كه منجر به مخالفت خدا شود، زیرا كه صاحب آن، گاهی حق را از كسی میشنود و چون خود را از او بالاتر میداندخودداری از قبول و پیروی آن میكند. بلكه چون عظمت و تكبر و برتری و «نشان دادن قدرت» مختص ذات پاك خداوند - علی اعلی - است پس هر بندهای كه تكبر نماید در صفتی از صفات خدا، با او منازعه نموده است. همچنان كه برای تكبر، سه قسم است، همچنین برای آن، سه درجه است.
|